Kaygı Bozukluğu Türleri

Kaygı Bozukluğu Türleri: Anksiyete Çeşitlerini Tanıyalım

Kaygı Bozukluğu Türleri: Kaygı, günlük hayatın normal bir parçası olsa da, bazı durumlarda bu duygu kontrol edilemez hale gelebilir ve kişinin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilir. Kaygı bozuklukları, en yaygın ruhsal sağlık sorunları arasında yer alır ve farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Bu yazımızda, çeşitli kaygı bozukluğu türlerini, belirtilerini ve birbirlerinden farklarını ele alacağız.

Kaygı Nedir?

Kaygı, tehlike veya tehdit algısına karşı vücudumuzun verdiği doğal bir tepkidir. Tehlikeli durumlarda “savaş ya da kaç” tepkisini tetikleyerek bizi korumaya yardımcı olur. Ancak kaygı, gerçek bir tehdit olmadığında da ortaya çıkabilir ve günlük işlevselliği bozacak düzeye ulaşabilir. Bu durumda bir kaygı bozukluğundan söz edilebilir.

Stres yönetimi teknikleri, kaygıyla başa çıkmada yardımcı olabilir, ancak kaygı bozuklukları genellikle profesyonel destek gerektirir.

Yaygın Anksiyete Bozukluğu (YAB)

Yaygın Anksiyete Bozukluğu, en az 6 ay süren, birçok olay veya etkinlik hakkında aşırı ve kontrol edilemez endişe ile karakterize bir kaygı bozukluğudur.

Belirtiler:

• Sürekli ve kontrol edilemez endişe
• Huzursuzluk ve gerginlik hissi
• Kolay yorulma
• Konsantrasyon güçlüğü
• Kas gerginliği
• Uyku problemleri
• İrritabilite (çabuk sinirlenme)

YAB yaşayan kişiler, günlük hayatın rutin konuları (iş, sağlık, aile, para) hakkında bile aşırı endişe duyarlar. Bu endişeler genellikle gerçekçi olmayan düzeydedir ve kişinin kontrolü dışındadır.

Panik Bozukluk

Panik bozukluk, beklenmedik ve tekrarlayan panik ataklar ile karakterize bir kaygı bozukluğudur. Panik atak, yoğun korku ve fiziksel rahatsızlık hissinin aniden başlaması ve birkaç dakika içinde zirveye ulaşmasıdır.

Belirtiler:

• Çarpıntı, kalp atışlarında hızlanma
• Terleme
• Titreme
• Nefes darlığı veya boğulma hissi
• Göğüs ağrısı
• Baş dönmesi, sersemlik hissi
• Gerçekdışılık hissi (derealizasyon) veya kendine yabancılaşma (depersonalizasyon)
• Kontrolünü kaybetme veya çıldırma korkusu
• Ölüm korkusu
• Uyuşma veya karıncalanma hissi
• Üşüme veya ateş basması

Panik bozukluk yaşayan kişiler, genellikle gelecek panik ataklar hakkında endişe duyarlar ve bu atakları önlemek için belirli yerlerden veya durumlardan kaçınabilirler. Bu durum, agorafobi (açık alan korkusu) ile birlikte görülebilir.

Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi)

Sosyal anksiyete bozukluğu, sosyal ortamlarda veya performans gerektiren durumlarda yaşanan yoğun korku ve kaygı ile karakterize bir durumdur.

Belirtiler:

• Sosyal ortamlarda aşırı utanma ve sıkılma korkusu
• Başkaları tarafından olumsuz değerlendirilme endişesi
• Sosyal ortamlarda kızarma, terleme, titreme
• Konuşurken ses titremesi
• Sosyal durumlardan kaçınma
• Sosyal ortamlarda aşırı öz-farkındalık
• Sosyal etkileşimler öncesinde yoğun kaygı

Sosyal fobi, kişinin iş, okul veya sosyal hayatını ciddi şekilde etkileyebilir. Bazı kişiler yalnızca belirli sosyal durumlarda (örneğin, topluluk önünde konuşma) kaygı yaşarken, diğerleri neredeyse tüm sosyal etkileşimlerde zorluk yaşayabilir.

Özgül Fobiler

Özgül fobiler, belirli bir nesne veya duruma karşı duyulan aşırı ve mantıksız korku ile karakterize kaygı bozukluklarıdır.

Yaygın Fobi Türleri:

• Hayvan fobileri: Köpek, yılan, örümcek korkusu
• Doğal çevre fobileri: Yükseklik, fırtına, su korkusu
• Kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi: Kan görme, iğne, tıbbi işlemler korkusu
• Durumsal fobiler: Uçak, asansör, kapalı alanlar korkusu

Belirtiler:

• Fobi nesnesine veya durumuna maruz kalındığında anında kaygı tepkisi
• Fobi nesnesinden veya durumundan aktif kaçınma
• Fobi nesnesine veya durumuna maruz kalma düşüncesi bile kaygı yaratır
• Korkunun mantıksız olduğunun farkında olma (ancak yine de kontrol edememe)

Fobiler, kişinin günlük yaşamını etkilediğinde ve kaçınma davranışlarına yol açtığında tedavi gerektirebilir.

Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB)

OKB, istenmeyen, tekrarlayan düşünceler (obsesyonlar) ve bu düşüncelerin yarattığı kaygıyı azaltmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar veya zihinsel eylemler (kompulsiyonlar) ile karakterize bir bozukluktur.

Yaygın Obsesyonlar:

• Kirlenme veya mikrop kapma korkuları
• Zarar verme düşünceleri
• Simetri ve düzen takıntısı
• Dini veya cinsel içerikli istenmeyen düşünceler
• Eşyaları kaybetme korkusu

Yaygın Kompulsiyonlar:

• Aşırı temizlik ve el yıkama
• Kontrol etme davranışları (kapıların kilitli olup olmadığını kontrol etme gibi)
• Sayma, tekrarlama veya belirli bir düzende yapma
• Düzenleme ve sıralama
• Biriktirme

Obsesif kompulsif bozukluk, kişinin zamanını alan ve günlük işlevselliğini bozan bir durumdur. OKB’li kişiler genellikle kompulsiyonları gerçekleştirmediklerinde yoğun kaygı yaşarlar.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)

TSSB, travmatik bir olaya maruz kaldıktan sonra gelişen ve travma ile ilgili anıların istem dışı hatırlanması, kaçınma davranışları, olumsuz ruh hali ve aşırı uyarılmışlık belirtileri ile karakterize bir bozukluktur.

Belirtiler:

• Travmatik olayı yeniden yaşama (flashback’ler, kabuslar)
• Travma ile ilgili düşünce ve hatırlatıcılardan kaçınma
• Travma ile ilgili olumsuz düşünce ve duygular
• Aşırı uyarılmışlık (irkilme tepkisi, uyku problemleri, öfke patlamaları)
• Konsantrasyon güçlüğü
• Kendini suçlama veya utanç duyguları

TSSB, savaş, doğal afet, ciddi kaza, fiziksel veya cinsel saldırı gibi travmatik olaylardan sonra gelişebilir. Travma sonrası stres bozukluğu, tedavi edilmediğinde kronikleşebilir ve kişinin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilir.

Agorafobi

Agorafobi, kaçmanın zor olabileceği veya panik atak geçirildiğinde yardım bulunamayacağı düşünülen yerlerden veya durumlardan korkmayı içeren bir kaygı bozukluğudur.

Korkulan Durumlar:

• Toplu taşıma araçlarını kullanma
• Açık alanlar (parklar, köprüler, marketler)
• Kapalı alanlar (sinemalar, tiyatrolar)
• Kalabalık yerler
• Evden uzakta yalnız kalma

Belirtiler:

• Bu durumlardan yoğun korku ve kaygı
• Bu durumlardan aktif kaçınma
• Bu durumlarda ancak bir refakatçi ile bulunabilme
• Bu durumlarda panik atak geçirme korkusu

Şiddetli agorafobi durumunda, kişi evinden çıkamaz hale gelebilir ve bu durum sosyal izolasyona yol açabilir.

Seçici Mutizm

Seçici mutizm, çocuğun konuşma yeteneğine sahip olmasına ve bazı ortamlarda konuşabilmesine rağmen, belirli sosyal durumlarda (genellikle okul) konuşmayı sürekli olarak başaramaması ile karakterize bir kaygı bozukluğudur.

Belirtiler:

• Belirli sosyal ortamlarda konuşmama
• Diğer ortamlarda normal konuşma
• Sosyal kaygı ve çekingenlik
• Donup kalma, göz temasından kaçınma
• İletişim için alternatif yollar kullanma (işaret etme, başını sallama)

Çocuk psikolojisi açısından önemli bir konu olan seçici mutizm, genellikle okul öncesi veya ilkokul döneminde başlar ve tedavi edilmediğinde sosyal ve akademik gelişimi etkileyebilir.

Ayırıcı Tanı: Kaygı Bozukluklarının Birbirinden Farkları

Kaygı bozuklukları bazı ortak özelliklere sahip olsa da, her birinin kendine özgü belirtileri ve tetikleyicileri vardır:

Yaygın Anksiyete Bozukluğu vs. Panik Bozukluk

• YAB: Sürekli, yaygın endişe; belirli bir tetikleyici olmadan da var olabilir.
• Panik Bozukluk: Ani, yoğun panik ataklar; genellikle belirli tetikleyicilerle ilişkilidir.

Sosyal Anksiyete vs. Özgül Fobiler

• Sosyal Anksiyete: Sosyal değerlendirilme korkusu; reddedilme ve utanç duygusu ön planda.
• Özgül Fobiler: Belirli bir nesne veya duruma özgü korku; sosyal değerlendirme korkusu olmayabilir.

OKB vs. Yaygın Anksiyete Bozukluğu

• OKB: Belirli obsesyonlar ve kompulsiyonlar; ritüeller kaygıyı geçici olarak azaltır.
• YAB: Genel endişe; kompulsif davranışlar genellikle yoktur.

TSSB vs. Akut Stres Bozukluğu

• TSSB: Travmadan sonra en az bir ay süren belirtiler.
• Akut Stres Bozukluğu: Travmadan sonra 3 gün ile 1 ay arasında süren benzer belirtiler.

Kaygı Bozukluklarının Tedavisi

Kaygı bozuklukları tedavi edilebilir durumlardır ve genellikle şu yaklaşımlar kullanılır:

Psikoterapi

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kaygı bozukluklarının tedavisinde en etkili terapi yöntemlerinden biridir. Düşünce kalıplarını değiştirmeye ve kaygı yaratan durumlarla yüzleşmeye odaklanır.
• Maruz Bırakma Terapisi: Özellikle fobiler ve OKB’de etkilidir. Kişi, kaygı yaratan durumla güvenli bir ortamda kademeli olarak yüzleştirilir.
• EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme): Özellikle TSSB’de etkili olabilir.
• Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT): Kaygı duygusunu kabul etmeye ve değerler doğrultusunda hareket etmeye odaklanır.

İlaç Tedavisi

• Antidepresanlar: Özellikle SSRI’lar (Seçici Serotonin Geri Alım İnhibitörleri) ve SNRI’lar (Serotonin-Norepinefrin Geri Alım İnhibitörleri) kaygı bozukluklarının tedavisinde yaygın kullanılır.
• Anksiyolitikler: Benzodiazepinler gibi kaygı giderici ilaçlar, kısa süreli rahatlama sağlayabilir ancak bağımlılık potansiyeli nedeniyle dikkatli kullanılmalıdır.
• Beta Blokerler: Fiziksel belirtileri (çarpıntı, titreme) azaltmak için kullanılabilir.

Yaşam Tarzı Değişiklikleri

• Düzenli fiziksel aktivite
• Dengeli beslenme
• Yeterli uyku
• Kafein ve alkol tüketimini azaltma
• Stres yönetimi teknikleri (meditasyon, yoga, derin nefes alma)
• Sosyal destek ağlarını güçlendirme

Çocuklarda Kaygı Bozuklukları

Kaygı bozuklukları çocuklarda da görülebilir ve yetişkinlerdekinden farklı belirtiler gösterebilir. Çocuk ve ergen terapisi bu durumların tedavisinde önemlidir.

Çocuklarda Görülen Belirtiler:

• Ağlama, yapışma davranışı
• Kabus görme
• Karın veya baş ağrısı şikayetleri
• Okula gitmek istememe
• Mükemmeliyetçilik
• Güvence arama davranışları
• Öfke nöbetleri veya irritabilite

Çocuklarda kaygı bozuklukları erken teşhis ve tedavi edilmediğinde, uzun vadeli psikolojik sorunlara yol açabilir.

Ne Zaman Yardım Almalı?

Aşağıdaki durumlardan herhangi biri varsa, bir ruh sağlığı uzmanına başvurmak önemlidir:

• Kaygı günlük işlevselliği etkiliyorsa
• Kaygı nedeniyle sevilen aktivitelerden kaçınılıyorsa
• Kaygıyı kontrol etmek için alkol veya madde kullanılıyorsa
• Kaygıya depresyon belirtileri eşlik ediyorsa
• İntihar düşünceleri varsa
• Kaygı belirtileri en az iki hafta sürüyorsa

Kaygı bozuklukları, en yaygın ruhsal sağlık sorunları arasında yer alır ve tedavi edilmediğinde kişinin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilir. Ancak doğru teşhis ve tedavi ile bu bozukluklar etkili bir şekilde yönetilebilir.

Kendinizde veya sevdiğiniz birinde kaygı bozukluğu belirtileri fark ederseniz, bir ruh sağlığı uzmanına başvurmak önemlidir. Anksiyete tedavisi konusunda uzmanlaşmış profesyoneller, size en uygun tedavi planını oluşturabilir.

Kaygı bozuklukları hakkında daha fazla bilgi edinmek veya profesyonel destek almak için Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) kaygı bozuklukları hakkındaki kaynakları faydalı olabilir. Ayrıca, bireysel destek için iletişim sayfamız üzerinden randevu alabilirsiniz.

Kaynaklar

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
2. Bandelow, B., Michaelis, S., & Wedekind, D. (2017). Treatment of anxiety disorders. Dialogues in clinical neuroscience, 19(2), 93-107.
3. Craske, M. G., & Stein, M. B. (2016). Anxiety. The Lancet, 388(10063), 3048-3059.
4. Kessler, R. C., Berglund, P., Demler, O., Jin, R., Merikangas, K. R., & Walters, E. E. (2005). Lifetime prevalence and age-of-onset distributions of DSM-IV disorders in the National Comorbidity Survey Replication. Archives of general psychiatry, 62(6), 593-602.
5. Stein, M. B., & Sareen, J. (2015). Generalized anxiety disorder. New England Journal of Medicine, 373(21), 2059-2068.